REZERWAT PRZYRODY NIEOŻYWIONEJ

„KRA JURAJSKA”

Opracowała mgr Agnieszka Celińska

Rezerwat przyrody nieożywionej „Kra Jurajska” został ustanowiony 15 grudnia 1980r. Znajduje się on na polach wsi Gołaszyn, na północny zachód od Łukowa. Najbardziej interesujące tereny o powierzchni 8 ha, położone około 800 metrów na zachód od drogi Siedlce – Łuków, objęto ochroną rezerwatową. O randze tego rezerwatu decydują unikalne w skali całego świata bogate złoża skamieniałości różnorodnych zwierząt morskich, które dawno już całkowicie wymarły, szczególnie amonitów. Czarne iły i występujące w nich liczne skamieniałości liczą około 165 mln lat i należą do najwyższej części jury środkowej – keloweju.

O skamieniałościach występujących w okolicach Łukowa wiedział już prekursor geologii polskiej – Stanisław Staszic. Za odkrywcę utworów jurajskich w tym rejonie uważa się N. Krisztafowicza, który w 1895r. przeprowadzał tu badania. Prowadzone w latach 20-tych XX wieku dalsze badania wykazały, że utwory jurajskie w okolicy Łukowa są krą lodowcową występującą wśród osadów lodowcowych wieku plejstoceńskiego – w utworach moreny dennej zlodowacenia środkowopolskiego. Kra jurajska (kelowejska) jest oderwanym płatem ilastej, morskiej skały osadowej pochodzącej prawdopodobnie z terenów dzisiejszej Estonii. Wyrwana z macierzystego podłoża i popychana przez lądolód zawędrowała w okolice Łukowa.

Systematyczne badania geologiczne prowadzone w latach następnych wykazały, że w rejonie Łukowa występuje wiele kier lodowcowych o różnych rozmiarach, zawierających te same czarne iły.

Ryc. Występowanie kier lodowcowych w rejonie Łukowa

1 – obszar występowania jurajskich kier lodowcowych

2 – obszar przypuszczalnego występowania jurajskich kier lodowcowych

Na arkuszu Mapy geologicznej Polski zestawionej w 1946r. zaznaczona jest, podobna jak w rejonie Łapiguza, kra na północ od Łukowa, w rejonie Gołaszyna.

W latach 50-tych starano się ustalić wielkość i kształt kier lodowcowych w rejonie Łapiguza. W latach 60-tych rozpoczęto prace dokumentacyjne na obszarze kry jurajskiej leżącej w rejonie Gołaszyna.

Ryc. Kształt i miąższość w metrach kry lodowcowej w rejonie Gołaszyna

Rozmiary kry jurajskiej w Gołaszynie nie są jeszcze dobrze poznane. Wstępne wyniki oparte na materiale wiertniczym z tego rejonu wskazują, że kra ma rozciągłość WNW – ESE i wymiary około 1500 x 600 m. Jej miąższość jest zróżnicowana i sięga maksymalnie 28 m. Jest ona zatem o wiele większa niż kra rejonu Łapiguz. Duże wymiary kier łukowskich oraz ich dobrze zachowane pierwotne cechy wskazują na to, że kry były transportowane w stanie zamarzniętym i zostały wymarznięte z lodu łącznie z grubą warstwą gliny zwałowej.

Kopalna fauna występująca w krach jurajskich rejonu Łukowa została dotychczas dobrze rozpoznana jedynie z kry odkrytej jeszcze w XIX wieku. Jest ona bardzo bogata i różnorodna. Sporo skamieniałości zachowało do dzisiaj swa muszlę. Skamieniałości znajdują się w dużych, kulistych lub gruszkowatych konkrecjach. Wewnętrzne części konkrecji zawierają dużo związków żelaza, co powoduje, że skamieniałości mienią się wszystkimi kolorami tęczy.

Najpełniejszą i jak dotąd jedyną monografię kopalnej fauny występującej w utworach kry jurajskiej w Łapiguzie zawdzięczamy H. Makowskiemu (1952). Z fauny zachowanej w utworach jurajskich kry łukowskiej najliczniej reprezentowane są amonity, małże i ślimaki. Ponadto mniej licznie występują belemnity, ramienionogi, mszywioły, robaki, otwornice, liliowce. Faunę tę cechuje bardzo dobry stan zachowania, dlatego jest ona szczególnie dobrym materiałem do badań naukowych nad formami zwierzęcymi odległych epok geologicznych.

Amonity

Amonity (Ammonoidea) są najbardziej znanymi skamieniałościami występującymi w krach jurajskich okolic Łukowa. Jest to grupa zwierząt całkowicie wymarłych z końcem okresu kredowego (około 65 mln lat temu). Ich nazwa pochodzi od egipskiego boga – Amona, którego przedstawiano jako postać ze skręconymi rogami, o kształcie podobnym do muszli tych zwierząt.

Amonity należą do zwierząt bardzo dobrze poznanych dzięki licznym skamieniałościom występującym w różnorodnych skałach osadowych różnego wieku. Ich budowa była zbliżona do budowy współczesnych łodzików, należących do tej samej gromady – głowonogów. Tylko bardzo nieliczne skamieniałości amonitów mają zachowane odciski miękkich części ciała. Na tej podstawie zrekonstruowano wygląd tego zwierzęcia. Bardzo ważną różnicą między łodzikami a amonitami, oprócz różnic w budowie ciała, jest obecność u tych ostatnich wapiennej przykrywki, która służyła do zakrywania ujścia komory mieszkalnej amonita.

Amonity pojawiły się około 390 mln lat temu, w dewonie (czwarty okres ery paleozoicznej) i żyły aż do końca ery mezozoicznej (65 mln lat temu). Były to zwierzęta morskie i jako swobodnie pływające, mogły pokonywać duże odległości, stąd ich szerokie rozprzestrzenienie geograficzne.

Wśród amonitów spotykamy bardzo wiele różnorodnych form. Różnią się one od siebie zarówno wielkością i budową muszli, jak charakterem urzeźbienia muszli. Większość muszli jest skręcona płaskospiralnie, niektóre są rozkręcone całkowicie lub częściowo, różna jest też liczba zwojów muszli. Jedne amonity miały muszle pękate i gładkie, inne – stosunkowo cienkie i dobrze urzeźbione. Muszle większości amonitów są na ogół małych rozmiarów. Amonity paleozoiczne były na ogół niewielkie – średnica ich muszli wahała się od kilku do kilkunastu centymetrów. W górnej kredzie natomiast żyły amonity bardzo wielkie, o średnicy muszli dochodzącej do 2 m. Amonity łukowskie maja najczęściej średnicę muszli nie przekraczającą 20 cm.

W utworach kelowejskich kier lodowcowych w okolicach Łukowa amonity reprezentowane są bardzo licznie zarówno pod względem ilościowym, jak i gatunkowym. Amonity z iłów kelowejskich Łapiguza należą do następujących rodzajów: Cenoceras, Hecticoceras, Cadoceras, Quenstedtoceras, Oecoptychius, Perisphinctes, Peltoceras, Cosmoceras. Występują tu zarówno formy silnie urzeźbione, jak i formy o słabej ornamentacji muszli. Niektóre formy są pękate, inne zaś mają muszle spłaszczone.

Dane o amonitach z kry lodowcowej rejonu Gołaszyna są bardzo nieliczne. W trakcie wierceń napotkano na liczne fragmenty muszli tych zwierząt, wśród których rozpoznano rodzaje Quenstedtoceras, Perisphinctes i Cosmoceras. Można przypuszczać, że inwentarz fauny amonitowej jest tam bardzo podobny lub identyczny z fauną amonitową rejonu Łapiguza.

Belemnity

Belemnity należą do podgromady głowonogów dwuskrzelnych i tej samej gromady, co amonity. Belemnity (Belemnoidea) są wymarłą, a zarazem prymitywną i centralną grupą wszystkich dwuskrzelnych. Znane są one od dolnego karbonu do eocenu. Większość gatunków belemnitów wymarła razem z amonitami na pograniczu kredy i trzeciorzędu. Zwierzętami żyjącymi współcześnie, a należącymi do tej samej podgromady, co belemnity, są kalmary i mątwy.

Belemnity prowadziły morski tryb życia. Szczególnie silny rozwój osiągnęły w jurze i kredzie, przybierając niekiedy duże rozmiary. W skałach zachowują się tylko części ich szkieletów.

Wśród belemnitów występujących w utworach kelowejskich kry łukowskiej występują takie rodzaje, jak: Hibolites, Megateuthis i Belemnoteuthis (H. Makowski 1952). Są one często dobrze zachowane. Szczególnie duże rozmiary osiągały formy z rodzaju Megateuthis – fragmenty ich szkieletów są niekiedy wypełnione muszlami amonitów kilkucentymetrowej średnicy.

Belemnity występują również w krze jurajskiej okolic Gołaszyna, gdzie w czasie prac wiertniczych znaleziono ich fragmenty z rodzaju Hibolites

Małże

Małże (Lamellibranchiata) to mięczaki przeważnie dwubocznie symetryczne, bocznie spłaszczone bez głowy. Pierwsze małże pojawiają się na Ziemi około 500 mln lat temu. Jest to więc jedna z najbardziej długowiecznych gromad zwierzęcych.

W utworach jurajskich w rejonie Łapiguza małże są reprezentowane bardzo licznie. H. Makowski (1952) opisał stąd następujące rodzaje: Nucula, Phaenodesmia, Leda, Macrodon, Pseudomacrodom, Cucullaea, Trigonia, Astarte, Protocardium, Anisocardia, Gresslya, Anatina, Myopholas, Pholadomya, Oxytoma, Goniomya, Pseudomonotis, Aucella, Pinna, Perna, Lima, Chlamys, Camptonectes, Entolium, Placunopsis, Gryphaea i Modiola. Występują tu zarówno małże o skorupce urzeźbionej, jak i małże o skorupkach gładkich. Niektóre z nich osiągają duże rozmiary.

Ślimaki

Ślimaki (Gastropoda) należą do mięczaków, które przeważnie utraciły symetrię dwuboczną. Są długowieczną grupą zwierzęcą – żyją od kambru (570 mln lat temu) po czasy obecne. Formy znane z utworów jurajskich rejonu Łukowa należą do gatunków morskich. Muszle ślimaków mogą być zarówno gładkie, jak i ornamentowane

Z kry łukowskiej H. Makowski (1952) opisał następujące rodzaje ślimaków: Pleurotomaria, Turbo, Trochus, Natica, Turritella, Cryptaulax, Cerithium, Alaria, Purpurina i Actaeonina. Niektóre z nich maja muszle gładkie, inne – bogato ornamentowane.

Otwornice

Otwornice (Foraminifera) to gromada pierwotniaków z podtypu korzenionóżek. Są to formy wielojądrowe lub jednojądrowe, zamknięte zwykle w wielokomorowej skorupce utworzonej z węglanu wapnia. Są to formy mikroskopijnych rozmiarów, o bardzo dużym zróżnicowaniu gatunkowym. Ich skorupki są widoczne dopiero w dużym powiększeniu. Są to zwierzęta żyjące od początku ery paleozoicznej do czasów współczesnych i są organizmami morskimi.

Z utworów jurajskich w rejonie Łapiguza H. Makowski (1952) opisał 5 rodzajów otwornic. Z tych samych utworów E. Wagner opisał łącznie 34 gatunki otwornic.

Inne skamieniałości

Oprócz opisanych wyżej skamieniałości występujących w utworach jurajskich okolic Łukowa, znajdowane były tu jeszcze inne formy. H. Makowski (1952) opisał stąd jeden rodzaj robaków, jeden rodzaj mszywiołów, dwa rodzaje ramienionogów i jeden rodzaj liliowców. Fragmenty liliowców zostały również znalezione w czasie ostatnich prac wiertniczych w rejonie Gołaszyna.

Stwierdzono również obecność pióroskrzelnych, cyst i małżoraczków. Znajdowane były też szczątki roślinne różnej wielkości.

Bibliografia

1. Makowski H., La Faune Calloviene de Lukow en Pologne, Palaeontologia Polonica, nr 4, Warszawa 1952.
2. Mizerski W., Jurajskie kry lodowcowe w okolicach Łukowa, Łuków i okolice w XIX i XX w., Warszawa 1989.
3. Hungerbühler A., Skamieniałości. Kopalne szczątki zwierząt, Warszawa 1998.

SKAMIENIAŁOŚCI ZE SZKOLNEJ KOLEKCJI